Συνέχεια από Τρίτη, 12 Αυγούστου 2014
Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. Το Μοντέρνο Πνεύμα της Ασίας
Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής
Το πνευματικό σώμα
Εισαγωγή
Στα περισσότερα μέρη του κόσμου προσφέρονται μαθήματα yoga και qi gong. Αυτές οι μορφές
ινδικής και κινέζικης πνευματικότητας έγιναν παγκόσμια γνωστές, αλλά συνδέονται
ακόμα με την εθνική ταυτότητα. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αντίφαση ανάμεσα
στο παγκόσμιο και εθνικό, αφού το εθνικό συνδέεται άμεσα με το παγκόσμιο
σύστημα εθνών-κρατών. Στην βιβλιογραφία που συνοδεύει αυτά τα μαθήματα
γυμναστικής, αυτά χαρακτηρίζονται ως «το δώρο (της Ινδίας ή της Κίνας) προς τον
κόσμο». Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι δωρητές τα αποχωρίστηκαν και δεν τους ανήκουν
πια. Είναι πολύπλοκα προϊόντα της εθνικής κατασκευής του «πολιτισμού» (civilization), και την ίδια στιγμή πτυχές
της παγκόσμιας νεωτερικότητας. Όσο υπερβατικά και να ισχυρίζονται πως είναι, ως
μορφές πνευματικότητας, είναι βαθιά εντεταγμένα στην πολιτική και οικονομική
ιστορία. Η yoga είναι ένα αρχαίο
σύστημα αναπνοής και σωματικής άσκησης, το οποίο επαναδιατυπώθηκε στο τέλος του
19ου αιώνα ως μέρος του ινδουιστικού εθνικισμού, που αποτελούσε μια
εναλλακτική προς τον δυτικό, αποικιοκρατικό υλισμό. Σήμερα είναι εντεταγμένη
στις παγκόσμιες ιδέες περί υγείας και καλής ζωής, αλλά και στις σύγχρονες
πρακτικές διοίκησης επιχειρήσεων και κουλτούρας επιχειρήσεων. Στην Κίνα,
υπάρχουν διάφορες μορφές άσκησης, που συμπεριλαμβάνουν την αναπνοή, και
λέγονται qi gong, και οι οποίες αναπτύσσουν την ικανότητα (gong) χρήσης της ζωτικής ενέργειας
(qi) η οποία υπάρχει στο σώμα, και
βοηθά στην σύνδεση της ενέργειας αυτής με τον φυσικό κόσμο, του οποίου το σώμα
αποτελεί μέρος. Όπως στην yoga, οι ασκήσεις αυτές
αποτελούν μέρος ενός αρχαίου συστήματος σκέψης και πράξης, αλλά έχουν
διατυπωθεί εκ νέου κατά την σύγχρονη ιστορία, και κατέστησαν έτσι μέρος της
εθνικής παράδοσης. Όποιες συνδέσεις και να έχουν οι ασκήσεις αυτές της yoga ή του qi gong, με θεολογίες,
κοσμολογίες, και άλλες θεωρητικές παραδόσεις, ο κεντρικός σκοπός των
συμμετεχόντων σε αυτές είναι να μάθουν ποια ακριβώς είναι η πρακτική, και ποια
τα πλεονεκτήματα της εφαρμογής της. Οι περισσότερες μελέτες τέτοιων πρακτικών,
όπως το κλασσικό κείμενο του Eliade, είναι αφιερωμένες
στην φαινομενολογία των ασκήσεων αυτών και στις ιστορικές τους διασυνδέσεις με
γραπτές παραδόσεις1.
Ιδιαιτέρως η επικέντρωση των παραδόσεων αυτών στην αναπνοή που έχει την
σημασία της ζωτικής δύναμης, τις συνδέει, με την φαινομενολογική έννοια, με ένα
ευρύτερο φάσμα πολιτισμικών πρακτικών και ιδεών, όπως αυτές που περιβάλλουν το
πνεύμα (η ελληνική λέξη που σημαίνει αναπνοή) της Χριστιανικής παράδοσης, όπου
συνδέονται η αναπνοή και το πνεύμα. Οι ασκήσεις αναπνοής στην yoga και το qi gong είναι πνευματικές,
εάν τις προσεγγίσει κάποιος μέσω της χριστιανικής παράδοσης, πράγμα που οι
φαινομενολόγοι κάνουν διαρκώς. Τώρα, τι είναι το πνεύμα, εξαρτάται από τις
ερμηνευτικές παραδόσεις, οι οποίες δεν μεταφράζονται εύκολα σε μια κοινή
γλώσσα. Κάποιος μπορεί για παράδειγμα να επισημάνει, πως υπάρχει μια
ετυμολογική σύνδεση μεταξύ της σανσκριτικής έννοιας atman και της γερμανικής λέξης για την αναπνοή, atmen. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως οι
Γερμανοί αντιλαμβάνονται την αναπνοή ως σύνδεση με το atman. Επίσης, δεν μπορούμε να υποθέσουμε πως το atman μεταφράζεται ως «ψυχή»
(χριστιανική), αν και αυτή είναι η κοινή μετάφραση. Είναι βέβαια σαφές, πως οι
Ινδουιστές, Βουδιστές, Ταοϊστές, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι (ιδιαιτέρως οι
Σούφι), ανέπτυξαν τεχνικές που στηρίζονται στην αναπνοή, και πως αυτές οι
παραδόσεις έχουν καλά επεξεργασμένες θεωρίες για το πως οι τεχνικές αυτές είναι
σε θέση να παράξουν μορφές κατανόησης (φωτισμός) και βελτίωσης της ζωής.
Οι ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των τεχνικών αναπνοής, και των διανοητικών και φυσικών επιδράσεων τους, είναι επίσης αντικείμενο διαλόγου των διαφόρων σχολών που προωθούν συγκεκριμένες μορφές yoga και qi gong. Οι συμμετέχοντες στις σχολές αυτές είναι απολύτως βέβαιοι, για την σημασία που έχουν οι διαφορές αυτές στην αποτελεσματικότητα των πρακτικών αυτών. Ούτε η φαινομενολογική προσέγγιση, ούτε η οπτική γωνία αυτού που εφαρμόζει την συγκεκριμένη πρακτική (αυθεντική ή μη, πάντως διεθνής οπτική γωνία), είναι κρίσιμα για το πρόβλημα με το οποίο θα ασχοληθώ. Θέλω να συγκρίνω την yoga και το qi gong, όχι ως τεχνικές αναπνοής ή πνευματικές ασκήσεις, αλλά ως ιστορικά και πολιτικά φαινόμενα, που συνδέονται άμεσα με την κατασκευή της νεωτερικότητας. Δεν ισχυρίζομαι ότι μπορεί κανείς να παρακάμψει τις θεωρίες περί αποτελεσματικότητας που είναι έμφυτες στις ασκήσεις και τις τεχνικές αυτές, αφού οι θεωρίες αυτές είναι θεμελιώδεις για την διανοητική και σωματική, αλλά και για την κοινωνική τους αποτελεσματικότητα. Η σημασία ακριβώς των τεχνικών αυτών στις θρησκευτικές παραδόσεις, τις κάνει να είναι κεντρικής σημασίας για την κοινωνική και πολιτική ιστορία. Η έννοια κλειδί είναι η «δύναμη», εφόσον οι παραδόσεις αυτές ισχυρίζονται πως παρέχουν γνώση σε όποιον τις εφαρμόζει, αλλά και την δύναμη να ασκούν επίδραση πάνω στον κόσμο, τόσο με ορατές όσο και με αόρατες δυνάμεις. Η δύναμη αυτή επίσης προικίζει, ιδρυτές και ηγέτες κοινοτήτων που διδάσκουν τις τεχνικές αυτές, με ένα χάρισμα που τους δίνει την δύναμη να προσελκύουν οπαδούς. Η δύναμη αυτή όμως, εάν κατανοηθεί με όρους ιδεολογίας, προσφέρει την πρόσβαση στην κοινωνική και πολιτική αποτελεσματικότητα των τεχνικών αυτών και των κινημάτων των εξασκούντων αυτές.
Το γεγονός πως θρησκευτικά κινήματα που ασχολούνται με
πνευματικά θέματα και σωματικές ασκήσεις -δηλαδή με την πνευματική υπερβατικότητα
η οποία αποκτάται μέσω του σώματος- είναι κεντρικό κομμάτι της σύγχρονης
πολιτικής και οικονομικής ιστορίας, ίσως ξαφνιάσουν αυτούς που πιστεύουν στο
αυστηρό διαχωρισμό του θρησκευτικού και του κοσμικού. Μια τέτοια κοσμική
αντίληψη περί νεωτερικότητας μπορεί να βρεθεί τόσο στην Ινδία και την Κίνα, όσο
και αλλού στον κόσμο. Για παράδειγμα,
τον Ιανουάριο του 2001 είχα δει σε μια αγγλόφωνη εφημερίδα της Ινδίας την
φωτογραφία ενός Ινδού ιερού ανδρός, ο οποίος είχε λουστεί στο Allahabad, στο σημείο όπου συναντιούνται
οι ποταμοί Yamuna και Ganges, κατά την διάρκεια της εορτής Kumbh Mela, μιας εορτής λουσίματος που λαμβάνει χώρα κάθε 12 χρόνια
και προσελκύει πάνω από 20 εκατομμύρια προσκυνητές. Ο τίτλος στην εφημερίδα
έλεγε: «Αυτός ο sadhu (καλός, άγιος)
έκανε το μπάνιο του στην γιορτή Kumbh, και τώρα πήγε
πάλι στα Ιμαλάια». Στο ένα επίπεδο, η δήλωση αυτή μπορεί να εκληφθεί ως έκφραση
της ουσίας της απάρνησης - δηλαδή, πως ο χώρος στον οποίο ανήκει είναι έξω από
την κανονική κοινωνία, στις σπηλιές των Ιμαλαΐων. Σε κάποιο άλλο επίπεδο,
μπορεί να εκληφθεί ως έκφραση της κανονικής άποψης των αγγλόφωνων Ινδών, πως οι
αρνητές του κόσμου δεν ανήκουν στην μοντέρνα, κοσμική κοινωνία, και για τον
λόγο αυτό πρέπει να περιοριστούν στις σπηλιές των Ιμαλαΐων. Οι αντιθέσεις αυτές
μεταξύ του κόσμου και του υπερβατικού στοιχειώνουν και την κοινωνιολογική
θεωρία περί απάρνησης. Ο Louis Dumont, στο σημαντικό δοκίμιο του
περί απάρνησης του κόσμου, τοποθετεί την κοινωνία των καστών, στην οποία ζει ο
νοικοκύρης, και που παριστά ένα ολιστικό σύμπαν, διαμετρικά αντίθετη προς τον
κόσμο του απαρνητή, τον οποίο θεωρεί ως μονάδα εκτός κοινωνίας2. Ο Max Weber φυσικά, επισημαίνει την μετάβαση από την παράδοση στην
νεωτερικότητα, όταν στην ανάλυση του περί εμφάνισης της προτεσταντικής
νεωτερικότητας, κάνει την διάσημη διάκριση του μεταξύ ενδοκοσμικού και
εξωκοσμικού ασκητισμού3. Το τελευταίο ανήκει στα μεγάλα θρησκευτικά
συστήματα των αρχαίων πολιτισμών, όπως ο Ινδουισμός και ο Βουδισμός, ενώ η
πρώτη μορφή είναι κεντρικό στοιχείο κατά την εμφάνιση της καπιταλιστικής
νεωτερικότητας.
Σε αντίθεση με αυτές τις απόψεις, που εστιάζονται στην εσωτερική ανάπτυξη αυτών των πολιτισμών και στις ουσιαστικές τους διαφορές, εγώ υποστηρίζω στο παρόν βιβλίο, την διαδραστική προοπτική, εστιάζοντας στην αλληλεπίδραση του ινδικού και κινέζικου εθνικισμού με την αποικιοκρατική νεωτερικότητα. Αυτές οι μεγάλες παραδόσεις απάρνησης και πνευματικής άσκησης στην Ινδία και την Κίνα, μεταμορφώνονται και επαναδιατυπώνονται στις διάφορες πολιτικές, οικονομικές και πολιτισμικές τους συναντήσεις με τις δυνάμεις της Δύσεως. Τέτοιες αλληλεπιδράσεις είναι βασικό στοιχείο στην διαμόρφωση της παγκόσμιας και εθνικής νεωτερικότητας στην Ασία και την Ευρώπη, που ταυτόχρονα μοιάζουν και διαφέρουν. Βασικό στοιχείο αυτής της αναπαράστασης είναι η αντίθεση μεταξύ ανατολικής πνευματικότητας και δυτικού υλισμού. Η αντίθεση αυτή είναι μέρος ακραίων καταστάσεων και στις δυο πλευρές της εξίσωσης. Η αντίθεση αυτή εξηγεί την εξαιρετική υλική επιτυχία της δυτικής νεωτερικότητας και την υλική ήττα των αποικισμένων κοινωνιών στην Ανατολή. Δείχνει επίσης την φιλοσοφική ρηχότητα αυτής της επιτυχίας, ενώπιον του εξαιρετικού πλούτου των ανατολικών παραδόσεων. Ιδεολογικά κινήματα όπως ο αντί-ιμπεριαλισμός, ο εθνικισμός, ο παν-ασιατισμός, ο πνευματισμός, αλλά και οι σχολαστικές εξελίξεις, όπως η οριενταλιστική φιλολογία και οι συγκρητιστικές θρησκείες, όλα αυτά είναι μέρος αυτής της θεμελιώδους αντίθεσης. Μέσα σε αυτό το ευρύτερο πλαίσιο μπορεί να κατανοηθεί η θέση των ινδικών και κινέζικων πνευματικών κινημάτων μέσα στην παγκόσμια και εθνική νεωτερικότητα. Όπως εξέθεσα στο κεφάλαιο 2, όροι όπως «θρησκεία» και «πνευματικότητα», δεν είναι απλές κατηγορίες που μπορούν με αφέλεια να χρησιμοποιηθούν για να μεταφράσουν ινδικές και κινέζικες έννοιες, αλλά είναι βαθιά ριζωμένες στις γενεαλογίες της νεωτερικότητας, τις οποίες προσπαθούμε να πιάσουμε. Είναι ακριβώς η συμμετοχή της πνευματικότητας στον κοσμικό, μοντέρνο πολιτισμό, που δημιουργεί την αύρα της παραδοσιακής αυθεντικότητας.
Στο κεφάλαιο αυτό θα παρουσιάσω αυτά τα επιχειρήματα, συγκρίνοντας τά ινδικά και κινέζικα πνευματικά κινήματα.
Συνεχίζεται
Η ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΑΥΤΗ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΕΛΛΕΙΨΗ ΨΥΧΗΣ.
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου