Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (8)

Συνέχεια από: Παρασκευή  15 Σεπτεμβρίου 2017

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΚΑΤΗΓΟΡΙΩΝ ΣΤΟΝ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ 

Του Adolf Trendelenburg.

Εισαγωγή του Giovanni Reale.

11. Οι κατηγορίες σαν "φιγούρες" τής μεταφυσικής.

          

Οι ίδιες λύσεις οι οποίες χώριζαν τούς αρχαίους σχολιαστές τού Αριστοτέλη, εάν, δηλαδή οι κατηγορίες είναι λέξεις (φωναί), έννοιες (νοήματα) ή πράγματα, χωρίζουν και τους μοντέρνους κριτικούς σε διαφορετικές μορφές.

          Οι διάφορες προτάσεις τών μοντέρνων κριτικών, παρά τους διαφορετικούς χρωματισμούς, καταλήγουν, όπως παρατήρησε ο Brentano σε τρείς: και δέν υπάρχει άλλος δρόμος πέραν αυτών.

1) Η πρώτη ισχυρίζεται ότι οι κατηγορίες δέν είναι πραγματικές έννοιες αλλά απλές οπτικές γωνίες για την τακτοποίηση και διαβάθμιση των εννοιών ή όπως λέει ο Zeller, συνιστούν εκείνη την δομή  στην οποία τοποθετούνται όλες οι πραγματικές έννοιες. Μία προκατασκευή! Οι κατηγορίες δηλαδή δέν είναι καθαυτές κατηγορήματα αλλά μόνον τόπος για τα κατηγορήματα! (Apelt : Οι κατηγορίες πρέπει να μας πούν σε ποιό πεδίο τής γνώσεως ανήκει οποιαδήποτε έννοια ή πρόβλημα, ώστε να μπορέσουν να προσδιοριστούν  οι πιό γενικοί  κανόνες βάσει των οποίων οι έννοιες και τα προβλήματα πρέπει να υπολογισθούν).

          2) Η δεύτερη πρόταση ισχυρίζεται αντιθέτως ότι οι κατηγορίες δέν είναι μόνον μορφές, ή τρόποι κατηγοριοποιήσεως τών εννοιών, αλλά είναι αυτές οι ίδιες έννοιες, όχι με την γενική έννοια (κάθε αναπαράσταση τού πνεύματος είναι μία έννοια) αλλά με την έννοια ότι αυτές οι ίδιες μπορούν να είναι μέρος της κρίσεως. Έτσι οι κατηγορίες θα είχαν γεννηθεί απο την ανάλυση τής προτάσεως και τής κρίσεως και θα ήταν λοιπόν τα υπέρτατα κατηγορήματα!

          Αυτή είναι η τυπική θέση του Τρεντέλενπουργκ, καθώς όπως είδαμε ήδη, οι κατηγορίες είναι "Οι καθολικές έννοιες κάτω απο τις οποίες τακτοποιούνται τα κατηγορήματα τής απλής προτάσεως...είναι τα πιό καθολικά κατηγορήματα".

          Αυτή είναι ουσιαστικά η γνώμη όλων των παλαιών μεταφραστών οι οποίοι απέδιδαν τον όρο κατηγορία-όπως υπογραμμίζει ο Brentano-σαν "praedicamenta" (κατηγορήματα)-όπως επίσης και των εγχειριδίων τής λογικής !

          3) Σαν τρίτη ο Brentano αναφέρει την θέση εκείνων οι οποίοι παρότι δέν αρνούνται τις δύο προηγούμενες οπτικές γωνίες υπογραμμίζουν την άποψη των κατηγοριών σαν πραγματικές έννοιες : οι κατηγορίες είναι οι πιό υψηλές έννοιες, σχεδιασμένες με το κοινό  όνομα όν. Ο τρόπος με τον οποίο περιγράφεται αυτή η θέση είναι μάλλον άτυχος και μοιάζει πιό χρήσιμο να την ορίσουμε "μεταφυσική θέση", μία θέση δηλαδή αυτών οι οποίοι υπογραμμίζουν τις κατηγορίες, την οντολογική πλευρά!

          Επι πλέον οι πρώτες δύο θέσεις-νομίζουμε-μπορούν να συμπυκνωθούν σε μία και μόνη, την οποία θα μπορούσαμε να ορίσουμε "λογική". Και πράγματι τόσο όσοι κατανοούν τις κατηγορίες σαν οργανωτική δομή (Fachwerke) ή τόπο για την πρόσληψη των εννοιών, όπως και εκείνοι οι οποίοι κατανοούν τις κατηγορίες σαν κατηγορήματα, στηρίζονται ακριβώς στην λογική πλευρά. Θα έχουμε λοιπόν μόνον δύο προοπτικές στις οποίες ανάγονται τελικώς, όλες αυτές οι διάφορες ερμηνευτικές προτάσεις της φύσεως των αριστοτελικών κατηγοριών: εκείνη που υπογραμμίζει την λογική τους αξία και εείνη που υπογραμμίζει την οντολογική τους αξία!

          Δέν υπάρχει αμφιβολία ότι ακόμη και ανάμεσα σ'αυτές τις δύο, έχει πολύ μικρή σημασία ένας ριζικός διαχωρισμός εάν υπολογίσουμε το γεγονός ότι, ακόμη και αν δέν έχει εκφραστεί καθαρά, υπονοώντας το σταθερά, στον Αριστοτέλη παίζει έναν καθοριστικό ρόλο το θεώρημα τής προθέσεως τής σκέψης, και ότι τόσο οι "φιγούρες" της μέγιστης λογικής, όπως και εκείνες της ελάχιστης λογικής, συνεπάγονται μία ουσιώδη αναφορά στην πραγματικότητα, και προϋποθέτουν, στον ίδιο τον καθορισμό τους, μία καλά ορισμένη μεταφυσική θεωρία της ίδιας τής πραγματικότητος.

          Μάλιστα θα προσθέσουμε ότι μόνον εάν κρατήσουμε πρό οφθαλμών αυτή την διάσταση το θέμα μπορεί να λυθεί εύκολα.

          Ήδη στο παρελθόν μερικοί συνέθεταν τις τρείς λύσεις των αρχαίων σχολιαστών, θεωρώντας τες πολύ σωστά, μόνον φαινομενικώς αντίθετες. Μία λέξη δέν μπορεί παρά να εκφράσει μία έννοια και  μία έννοια δέν μπορεί παρά να αναφέρεται σε μία πραγματικότητα ή σε μία πλευρά της. Θα πούμε λοιπόν ότι οι κατηγορίες επομένως είναι όροι σημαίνοντες και έννοιες, μόνον καθόσον έχουν ένα κεντρικό θεμέλιο, δηλαδή παρά το ότι δέν πρέπει να αγνοήσουμε την λογική τους εμβέλεια, είναι πάνω στην φύση τους σαν μεταφυσικές φιγούρες, που πρέπει να επιμείνουμε και σ' αυτό για να κατανοήσουμε και την άλλη τους πλευρά! Πάνω σ'αυτό το σημείο, στον χαρακτήρα και στην οντολογική αξία δηλαδή των κατηγοριών, ο Αριστοτέλης υπήρξε τόσο ξεκάθαρος, ιδιαιτέρως στην μεταφυσική, ώστε κάθε αναγνώστης ο οποίος δέν είναι προκατειλημένος δέν μπορεί να απαιτήσει κάτι περισσότερο!

          Στο πέμπτο βιβλίο της Μεταφυσικής διαβάζουμε : Λέμε όμως ότι καθαυτό είναι έχουν όλα ακριβώς όσα σημαίνονται απο τα σχήματα τής κατηγορίας, οσαχώς γαρ λέγεται τοσαυταχώς το είναι σημαίνει (τοσες σημασίες το είναι έχει). Επειδή λοιπόν απο τις κατηγορικές εκφράσεις άλλες σημαίνουν τί εστί, άλλες δέ ποιόν, τα δέ ποσόν, τα δέ πρός τι, τα δέ ποιείν ή πάσχειν, τα δε πού, τα δέ πότε, σε καθεμιά απο τις κατηγορικές αυτές τάξεις το είναι έχει την "ίδια σημασία"  (Μετ. 1017 α 22). Άλλο τόσο καθαρά διαβάζουμε στο έκτο βιβλίο : "Αλλ'επειδή το όν το απλώς λεγόμενον λέγεται πολλαχώς, και μία τέτοια σημασία ήταν όπως είδαμε το κατά συμβεβηκός, έτερον δε το ώς αληθές, και το μή όν ώς το ψεύδος, παρά ταύτα δέ εστί τα σχήματα της κατηγορίας (οίον το μέν τί, το δε ποιόν, το δε ποσόν, το δέ πού, το δε ποτέ και ότι άλλο σημαίνει τον τρόπον τούτον" (Μετ. 1026 α 33). Και στο δεκατοτέταρτο βιβλίο: "εί το όν πολλαχώς (το μέν γάρ ουσίαν σημαίνει, το δι'ότι ποιόν, το δι'ότι ποσόν, και τας άλλας δή κατηγορίας (Μετ. 1089 α 7). Τέτοιες βεβαιώσεις υπάρχουν σαν καθοδηγητική γραμμή σε όλα τα βιβλία της Μεταφυσικής! Επι πλέον δίπλα στις εκφράσεις, τα σχήματα τής κατηγορίας  ή τα σχήματα των κατηγοριών, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί συχνά την έκφραση κατηγορία του όντος (Μετ. 1045 b 27, 1065 b 7,1093 b 19) όπως επίσης και σχήμα κατηγορίας του όντος (Μετ. 1024 b 9).

και για τις κατηγορίες λέει επίσης ότι αυτές είναι αυτό στο οποίο χωρίζει το όν "λέγω δ'ύλην αυτή που καθαυτή δέν μπορεί να πάρει κανένα χαρακτηριστικό ώστε να ειπωθεί πώς είναι ένα κάτι, μήτε ποσόν μήτε άλλο μηδέν λέγεται απο αυτά που ορίζουν το όν" (Μετ. 1029 α 20). Και δηλώνει τέλος ότι υπάρχει μία κίνηση, ένα γίγνεσθαι, μία δύναμις και μία ενέργεια σύμφωνα με διάφορες κατηγορίες (Μετ. 1047 α 20).

          Όλο αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι κατηγορίες είναι, πρώτα απ'όλα φιγούρες της μεταφυσικής και όχι της λογικής. Και συνεπώς ο ορισμός των κατηγοριών σαν κατηγορήματα ή υπέρτατα κατηγορήματα είναι ανεπαρκής και ακατάλληλος.

          Θα μπορούσαμε να φέρουμε την αντίρρηση ότι κατηγορία όμως σημαίνει κατηγόρημα και δέν μπορεί να μήν έχουν σχέσεις! Θα απαντήσουμε με τον Bonitz. Απέδειξε ότι η "κατηγορία" δέν έχει μόνον την σημασία τού κατηγορήματος στην κρίση αλλά αυτός ο όρος αγκαλιάζει μία πιό ανοιχτή σημασία. Κατηγορία του όντος εκφράζει ακριβώς την ίδια έννοια την οποία συχνά αποδίδει ο Αριστοτέλης με την διάσημη διατύπωση: πολλαχώς λέγεται το όν ή ποσαχώς λέγεται το όν. Η οντολογική τους αξία λοιπόν δέν τίθεται σε αμφιβολία!

          Αμφιβολίες και δυσκολίες όμως αναδύονται όταν πρέπει να καθορίσουμε το εύρος αυτής τής οντολογικής αξίας. Όταν θα πρέπει να καθορίσουμε την σημασία τού είναι (όν) τού οποίου οι κατηγορίες είναι γένη, φιγούρες, καθορισμοί, διαιρέσεις! (γένη, σχήματα, πτώσεις, διαιρέσεις).

Συνεχίζεται

Αμέθυστος.