Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. Το Μοντέρνο Πνεύμα της Ασίας (27)

Συνέχεια από: Παρασκευή, 17 Οκτωβρίου 2014

Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΩΝ ΜΟΝΤΕΡΝΩΝ ΘΡΗΣΚΕΙΩΝ ΑΠΟ ΤΟ ΚΟΣΜΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. Το Μοντέρνο Πνεύμα της Ασίας
Δημιουργώντας την Θρησκεία της Ανατολής
Το πνευματικό σώμα

Πνευματικός εθνικισμός γ

 

Ενώ ο Iyengar ήταν ο διεθνής προφήτης της γιόγκα των σωματικών στάσεων, ο Swami Sivananda (1887-1973), ίσως ο σημαντικότερος γκουρού της γιόγκα κατά τον 20^ο αιώνα, είχε δώσει μικρότερη έμφαση στην σωματική πειθαρχία δια μέσου της hatha-yoga, και ήταν περισσότερο ακόλουθος της πνευματικότητας του Vivekananda. Ο σύλλογος που ίδρυσε το 1936, ο Divine Life Society, ήταν ένα από τα σημαντικότερα διεθνή πνευματικά κινήματα, που διέδιδε την γιόγκα ανά τον κόσμο. Αυτό επετεύχθη στέλλοντας διάσημους μαθητές στα διάφορα μέρη του κόσμου, και δημοσιεύοντας βιβλία στα αγγλικά, τα όποια έγιναν bestsellers¹⁴. Η Lise McKean είχε δείξει σε ποιο βαθμό χρησιμοποιήθηκε η ιδέα της πνευματικότητας, για να προωθήσει εθνικά προϊόντα, όπως ινδικά υφάσματα και εργόχειρα¹⁵. Φαίνεται πως κανείς και τίποτα δεν μπορεί να ξεφύγει από την επίμονη εμπορευματοποίηση της ινδικής πνευματικότητας. Η γιόγκα είναι σήμερα ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Βρίσκει όλο και περισσότερους οπαδούς ακόμα και στην Κίνα,ίσως επειδή δεν έχει τις πολιτικές δυνατότητες, τις οποίες την δεκαετία του 1990 έδειξε να έχει το σήμερα καταπιεσμένο qi gong.

Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα εξέλιξη της γιόγκα είναι η ευθυγράμμιση της με την εξέλιξη του παγκόσμιου κεφαλαίου. Εφόσον η γιόγκα δεν είχε θεωρηθεί ποτέ από το κράτος ως υποσκαπτική, είχε αναγνωριστεί ως στοιχείο θρησκευτικότητας της μεσαίας τάξης. Ως τέτοια ακολούθησε την πορεία αυτής της τάξης, που από την δεκαετία του 1960 γινόταν όλο και πιο υπερεθνική. Η παλαιότερη σύνδεση της με τον εθνικισμό δεν είχε ξεχαστεί ή περιθωριοποιηθεί, αλλά χρησιμοποιήθηκε σε πολιτικές που αναφέρονταν στην εθνική ταυτότητα στις χώρες μετανάστευσης, κυρίως στις ΗΠΑ. Η ινδική πνευματικότητα είναι κάτι για το οποίο οι Ινδοί μπορούν να είναι υπερήφανοι, εφόσον πολλοί μη-Ινδοί ελκύονται από αυτήν. Η παγκόσμια εξάπλωση της γιόγκα μπορεί να κατανοηθεί από το γεγονός πως οι πηγές της βρίσκονται στην αποικιακή νεωτερικότητα, με την μεσολάβηση της αγγλικής γλώσσας. Από τον αγγλόφωνο χώρο, με 13 εκατομμύρια ασκουμένων στις ΗΠΑ, η γιόγκα εξαπλώθηκε στον υπόλοιπο κόσμο. Στις Γερμανία υπάρχουν 4 εκατομμύρια ασκούμενοι¹⁶. Την δεκαετία του 1960 η γιόγκα είχε γίνει μέρος της επανάστασης των νέων που συγκλόνισε την δυτική κουλτούρα. Η ινδική πνευματικότητα προωθήθηκε από δημοφιλή μουσικά συγκροτήματα, όπως οι Beatles, και είχε γίνει στοιχείο του lifestyle, που μπορούσε να προσαρμοστεί και να εμπορευματοποιηθεί με διάφορους τρόπους. Στην Δύση, η γιόγκα είχε γίνει μέρος του συμπλέγματος εναλλακτικών θεραπειών, βασιζόμενων στο lifestyle και στην σωματική άσκηση. Κάτω από το φως της κοσμοθεωρίας της θεραπευτικής, που είναι του σύγχρονου παγκόσμιου καπιταλισμού, η γιόγκα έχει επιστρέψει στην Ινδία, επηρεασμένη από τον νέο τρόπο πρόσληψης της ινδικής παράδοσης, από πλευράς της μεσαίας αστικής τάξης. Λόγω του ανοίγματος της αγοράς προς την ανατολική πνευματικότητα, δεν επωφελήθηκε μόνο η γιόγκα, αλλά και διάφορες μορφές κινέζικης πνευματικής άσκησης, όπως το tai chi και το qi gong κέρδισαν την διεθνή αγορά.

Η έλλειψη θρησκευτικής εξειδίκευσης του μηνύματος του Vivekananda, μαζί με τον ισχυρισμό πως είναι επιστημονικό, ήταν κρίσιμα στοιχεία που το κατέστησαν ελκυστικό τόσο στο εθνικό επίπεδο, όσο και διεθνώς. Σύμφωνα με την άποψη του Vivekananda, η θρησκεία βασίζεται στην λογική, όχι στην πίστη. Η γιόγκα δικαιολογείται ως επιστημονική παράδοση με λογικά κριτήρια. Μια συνέπεια αυτής της αντίληψης είναι πως τα θέματα υγείας μπορούν να προσεγγιστούν με την εθνική επιστήμη της γιόγκα. Υποθέτω πως ο Vivekananda είχε αναπτύξει μια μετάφραση της ινδουιστικής παράδοσης, με όρους που προέρχονται από την παγκόσμια παραγωγή της «πνευματικότητας».

Η κατασκευή της «πνευματικότητας» από τον Vivekananda και η σχέση της με τον εθνικισμό, είχε τεράστιο επίδραση σε μεγάλο αριθμό στοχαστών και κινημάτων. Είχε επηρεάσει στοχαστές τόσο διαφορετικούς όπως Savarkar, Aurobindo, Gandhi, Nehru. Είχε όμως μεγάλη επίδραση σε μια μεγάλη ποικιλία δυτικών «πνευματικών» κινημάτων, συμπεριλαμβανομένου και του επίκαιρου New Age κινήματος. Η κατασκευή αυτή είναι κρίσιμη τόσο για τον ινδουιστικό εθνικισμό όσο και για την παγκόσμια πνευματικότητα.

Το ότι η Κίνα δεν έχει ένα πολιτισμικό μεταφραστή όπως ο Vivekananda, μπορεί εν μέρει να εξηγηθεί από το γεγονός ότι η αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία, δεν ήταν «mask of conquest», όπως ήταν για την βρετανική Ινδία¹⁷. Υπάρχουν όμως ενδιαφέροντες παραλληλισμοί μεταξύ της μεταμόρφωσης της γιόγκα και του qi gong, κατά τον 19^ο και 20^ο αιώνα. Το qi gong είναι οι ικανότητες εξάσκησης του qi, προς «καλλιέργεια και εναρμόνιση του πνεύματος και του σώματος στην πορεία τους προς την φώτιση». Το qi είναι μια κεντρική έννοια και μπορεί να μεταφραστεί ως «αναπνοή», μια ζωτική ενέργεια που θέτει σε κίνηση τόσο το σώμα όσο και τον μακρόκοσμο. Έχει παρόμοια σημασία με την ινδική λέξη shakti. Οι σωματικές αυτές ασκήσεις συνδέονται με αντιλήψεις περί κοσμολογίας, υγείας του σώματος, συγκέντρωσης της διάνοιας, διαλογισμού και ησυχίας. Όλες μαζί δημιουργούν ένα μέρος των παραδόσεων που ξεκινούν κατά τον14ο και 15^ο αιώνα, ή στο μέσο της δυναστείας των Ming.  Όπως και στην περίπτωση της γιόγκα, οι παραδόσεις αυτές είναι μεταβλητές και εύκαμπτες. Μπορούμε στην πραγματικότητα να πούμε πως έχουμε να κάνουμε με παραδόσεις σωματικής άσκησης, που μπορούν να συνδεθούν με κάθε είδους αντίληψη περί πνευματικότητας και κοσμικής τάξης. Όπως και στην Ινδία, οι αντιλήψεις αυτές δεν διχοτομούν διάνοια και σώμα, και αναζητούν την υπέρβαση της θνητότητας. Επιζητούν επίσης την ισορροπία της αρσενικής και θηλυκής αρχής (yin και yang) στον κόσμο. Στην Κίνα, σε σύγκριση με την Ινδία, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση σε αλχημιστικές μεταφορές και πειραματισμούς με ορυκτά, αλλά η ιδέα πως το σώμα είναι μικρόκοσμος που αντικατοπτρίζει τον μακρόκοσμο είναι παρόμοια. Όπως και στην γιόγκα, υπάρχει μια άμεση σύνδεση με την υγεία. Η παραδοσιακή κινέζικη ιατρική, ένα νέο παράγωγο αρχαίων παραδόσεων, είχε προωθηθεί από το κράτος μέχρι την δεκαετία του 1950¹⁸. Η προώθηση αυτή της κινέζικης ιατρικής ήταν εν μέρει τρόπος βελτίωσης της υγείας στην επαρχία, με περιορισμένα κρατικά μέσα, όπως οι «ξυπόλυτοι γιατροί», που συνδύαζαν δυτική και κινέζικη ιατρική. Η «παραδοσιακή ιατρική» είχε όμως προωθηθεί και στις πόλεις, ανάμεσα στο κλασικά εκπαιδευμένο ιατρικό προσωπικό. Για παράδειγμα, το 1959 είχε ιδρυθεί το Shanghai College of Traditional Chinese Medicine¹⁹. Είναι αξιοσημείωτο πως στην περίπτωση του qi gong, το κόμμα-κράτος δεν προσπάθησε να καταστρέψει αυτά τα στοιχεία της «παραδοσιακής Κίνας», επειδή παρίσταναν την «κινέζικη επιστήμη». Όπως το επεσήμανε η Judith Farquhar, υπάρχουν εντυπωσιακές ομοιότητες μεταξύ της κινέζικης ιατρικής θεωρίας και μεθοδολογία, και της «σκέψης του Chairman Mao». Για παράδειγμα, από την μια η θεωρία του yin και yang, και από την άλλη ο διαλεκτικός στοχασμός

Η κινέζικη παραδοσιακή ιατρική είχε πολύ μεγαλύτερη επιτυχία στον υπόλοιπο από ότι η ινδική παραδοσιακή ιατρική. Ιδιαίτερα ο βελονισμός και η χρήση βοτάνων βρήκαν ένα μεγάλο διεθνές κοινό, και αναγνωρίζονται νομικά σε πολλά κράτη. Σήμερα βρίσκει κανείς σε όλο τον κόσμο την κινέζικη ιατρική ενσωματωμένη στην «εναλλακτική ιατρική». Το 1987ιδρύθηκε στο Πεκίνο ο παγκόσμιος σύνδεσμος βελονισμού και moxibustion (θέρμανση ορισμένων σημείων του σώματος), έχοντας περισσότερες από 50 χιλιάδες μέλη. Όπως αναφέρει ο Volker Scheid, το Beijing University of Chinese Medicine έχει ένα πενταετές, αναγνωρισμένο, πρόγραμμα σπουδών στο Middlesex University στην Αγγλία²¹. Μια τέτοια ενσωμάτωση της «παραδοσιακής ιατρικής» στα μοντέρνα ιατρικά συστήματα, με σκοπό τον συνδυασμό της κινέζικης με την δυτική ιατρική, έχει προφανώς αλλάξει σε μεγάλο βαθμό την φύση της ιατρικής γνώσης, θεραπείας και έρευνας.

Ασκήσεις ελέγχου αναπνοής εφαρμόστηκαν στην θρησκεία, στις ιατρικές σχολές και στις πολεμικές τέχνες. Αυτός ήταν ο λόγος που οι ασκήσεις αυτές αναπτύχθηκαν και διαδόθηκαν από θρησκευόμενους ειδικούς, όπως στην Ινδία, όπου οι ειδικοί αυτοί ήταν οργανωμένοι σε θρησκευτικά δίκτυα προπόνησης και κοινωνικοποίησης, όπως μοναστήρια και άλλα ιδρύματα. Όπως και στην Ινδία, τα δίκτυα αυτά στην Κίνα ανέπτυξαν πολεμικές τέχνες, και οι σωματικές ασκήσεις ήταν μέρος της «εσωτερικής πυγμαχίας», που θεωρήθηκε ως τέλεια προετοιμασία για την «εξωτερική πυγμαχία». Το Kung fu ή το wushu είναι μορφές πολεμικών τεχνών που αναπτύχθηκαν σε βουδιστικά και ταοϊστικά μοναστήρια, όπως  το Shaolin και το Wudang. Το taijiquan είναι το όνομα μιας μορφής εσωτερικής πυγμαχίας (ή πυγμαχίας σκιών) και σήμερα συνδέεται με το qi gong. Οι πνευματικές και οι σωματικές ασκήσεις ανήκαν σε ομάδες που η οργάνωση τους μπορεί να χαρακτηριστεί ως στρατιωτική. Στην Κίνα όμως φαίνεται πως τό  αυτοκρατορικό κράτος τις θεώρησε ως απειλή για τον κρατικό έλεγχο, σε μεγαλύτερο βαθμό σε σύγκριση με την Ινδία. Τα επίσημα κρατικά έγγραφα στην Κίνα αναφέρονται σε αυτές τις ομάδες ως «ετερόδοξες λατρείες» και μορφές αντιπολίτευσης που λεγόταν «λευκός λωτός» (bailianjiao). Υπάρχει λοιπόν μακρά κινέζικη παράδοση στην θεώρηση των πρακτικών αυτών ως απειλητικών προς την τάξη που επιβάλλει το κράτος και προς την ουράνια εντολή που εκπληρεί το κράτος.

Ιστορικά, ο Λευκός Λωτός ήταν μια σειρά λαϊκών βουδιστικών πρακτικών από την εποχή της δυναστείας των Song²². Περιείχαν ορισμένες πρακτικές αναπνοής που συνδυάζονταν συχνά με ιατρικά και μαγικά μέσα, με σκοπό την θεραπεία ασθενειών και διατήρηση της υγείας. Αυτά συνδέονται με την γενική σωτηρία, την ιδέα δηλαδή, πως οι περισσότεροι άνθρωποι, αν όχι όλοι, πρέπει να σωθούν. Ομάδες που μερικές φορές επαναστατούσαν ενάντια σέ αδικίες από πλευράς της κεντρικής εξουσίας ή γαιοκτημόνων, συνέχιζαν αυτές τις παραδόσεις, και οι διαμαρτυρίες αυτές ήταν μεσσιανικής φύσεως. Κατά τον 19^ο και τις αρχές του 20^ου αιώνα υπήρχαν δεκάδες τέτοιες ομάδες. Εκατομμύρια, αν όχι δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι, συμμετείχαν σε κάποια στιγμή σε αυτό το είδος των θρησκειών. Σε κάποιες περιπτώσεις, κατά την ρεπουμπλικανική περίοδο, οι θρησκείες αυτές δανείστηκαν από τον Λευκό Λωτό την ιδέα περί του τέλους του κόσμου, την ιδέα της γενικής σωτηρίας.

Μερικές από αυτές τις ομάδες έγιναν αυτό που Prasenjit Duara αποκάλεσε «κοινότητες σωτηρίας», που πρόσθεσαν στις πρακτικές τους κάθε είδος φιλανθρωπικού έργου, ανακούφισης της πείνας, εκπαίδευσης, θεραπείας από την εξάρτηση στο όπιο, εκπαίδευση γυναικών²³. Επειδή τα κινήματα αυτά ήταν παλιότερα μέρος της κουλτούρας των αγροτών, κατά τον 19^ο αιώνα, με την άνοδο της αστικής τάξης, βρίσκουμε μια αυξανόμενη συμμετοχή της μεσαίας τάξης στις ομάδες αυτές. Οι πολεμικές τέχνες ήταν μέρος της ανταπόκρισης στην ήττα των Qing από τις αποικιακές δυνάμεις. Όντας μέρος της μοναστικής παράδοσης παλαιότερα, έγιναν τώρα εθνική κληρονομιά. Το καλύτερο παράδειγμα είναι άνοδος της ομάδας των πυγμάχων (Boxer uprising, γνωστή και ως Δίκαιος και Αρμονικός στρατός, Yihetuan, 1898-1901), που είχε ανταποκριθεί βίαια στην εξάπλωση του Χριστιανισμού και της αποικιοκρατίας. Κατά την περίοδο αυτή, με την μυστική υποστήριξη από την δυναστεία Qing, μυστικές ομάδες χρησιμοποιούσαν πολεμικές τέχνες για να επιτεθούν σε προσηλυτισμένους Χριστιανούς. Οι Χριστιανοί ιεραπόστολοι θεωρήθηκαν πράκτορες της αποικιοκρατίας. Οι Πυγμάχοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους ως προστάτες του κινέζικου πολιτισμού ενάντια στη Δύση. Η αποτυχία των θρησκευτικών αυτών κινημάτων να μεταμορφώσουν την κινέζικη κοινωνία και να διώξουν τις ξένες δυνάμεις, ίσως να προετοίμασε τον δρόμο για τα ισχυρά κινήματα εκκοσμίκευσης που ακολούθησαν. Από την άλλη, τα κινήματα αυτά συνέχισαν να τροφοδοτούν την εθνικιστική φαντασία με πολλούς τρόπους, περιλαμβάνοντας την ταινία House of Flying Daggers (σκηνοθετημένη από τον διάσημο Zhang Yimou²⁴ το 2004), που είχε ως θέμα τις «Κόκκινες Λάμπες», το θηλυκό αντίστοιχο των Πυγμάχων. Η ταινία Fearless (2006), στην οποία ο Jet Li παίζει τον από την ιστορία γνωστό Huo Yuanjia, είναι επίσης βαθιά πατριωτική, αναφερόμενη στον ηρωισμό των κινέζικων πολεμικών παραδόσεων, στην αντιμετώπιση των αποικιοκρατικών δυνάμεων (συμπεριλαμβανομένης και της Ιαπωνίας).

Τόσο στην Κίνα όσο και στην Ινδία, ο εθνικισμός ήταν εν μέρει ανταπόκριση στο βίαιο χριστιανικό πρόγραμμα ιεραποστολής. Στην Ινδία το πρόγραμμα αυτό είχε λάβει την (έμμεση) υποστήριξη του κεντρικού αποικιακού κράτους. Στην Κίνα όμως η αποικιοκρατία δεν είχε αποκτήσει ποτέ τον πλήρη έλεγχο του κράτους, όσο σημαντικό ρόλο και να έπαιξε στους Πολέμους του Οπίου και στην αποδόμηση της δυναστείας των Qing. Οι εθνικιστές στην Ινδία αισθάνονταν ότι πρέπει να προστατέψουν τους θρησκευτικούς τους θεσμούς δια των μεταρρυθμίσεων. Αυτό δημιούργησε την εθνικοποίηση της γιόγκα, και οδήγησε στο να γίνει η γιόγκα το εθνικό σύμβολο της αληθινής ινδικότητας. Οι διανοούμενοι στην Κίνα, στηριζόμενοι στην μακρόχρονη έλλειψη εμπιστοσύνης στις λαϊκές παραδόσεις, διάλεξαν να γίνουν αληθινά εκκοσμικευμένοι εθνικιστές. Αυτό είχε εκφραστεί με το κίνημα της 4^ης Μαΐου, και με τις επιθέσεις εναντίον θρησκευτικών θεσμών και πρακτικών κατά την ρεπουμπλικανική περίοδο. Το ότι ήταν αληθινά εκκοσμικευμένοι, δεν εμπόδισε τους διανοούμενους να αναζητήσουν τις αυθεντικές κινέζικες συμβολές στην ιατρική. Την ίδια στιγμή, όπως το δείχνει η Rebecca Nedostup, η περίοδος επίθεσης κατά των δεισιδαιμονιών, είναι επίσης περίοδος μεγάλων εξεγέρσεων, πολέμου και αβεβαιότητας, παράγοντας θάνατο και φαντάσματα, με τρόπο που θύμιζε την ραγδαία εξάπλωση της πίστης στα φαντάσματα κατά τον αμερικάνικο εμφύλιο και κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο στην Ευρώπη²⁵. 

Συνεχίζεται